Dušan T. Bataković

VLADIMIR JOVANOVIĆ: IDEOLOG LIBERALIZMA U SRBIJI

Liberali u Srbiji: pokušaj sinteze patrijarhalnog demokratizma i evropskog liberalizma

Srpski liberali bili su prva generacija političke klase u Srbiji koja je svoje uzore tražila u korpusu zajedničkih evropskih vrednosti i opštih načela liberalne države. Potekli iz grupe uticajnih "parizlija" - državnih stipendista koji su od četvrte decenije XIX veka bili školovani na francuskim univerzitetima - liberali su bili prvi nosioci jedne strane ideologije koja je naišla na odgovarajući odjek u srpskom društvu, pre svega u njegovoj, još uvek malobrojnoj, eliti, a zatim i u trgovačkim i zanatskim slojevima gradskog i malovaroškog stanovništva.

Prvi liberali u Srbiji bili su, pre svega, "otečestveni sinovi", kako su - za razliku od neomiljenih Srba "nemačkara" iz imperije Habsburga (najčešće iz Južne Ugarske), - nazivani pripadnici jedne nove elite potekli iz patrijarhalnih slojeva same Srbije. Liberali iz kruga "otečestvenih sinova", kao idejno ujednačena grupa intelektualaca, već su samom svojom pojavom uneli značajnu novinu u do tada jednolični politički pejsaž Kneževine Srbije. Nasuprot pretežnom uticaju starovremenskih ustaničkih starešina i narodnih tribuna i činovničkom sloju poteklom iz kruga tzv. "nemačkara", Srba iz Habsburške Monarhije, liberali su imali značajne prednosti u neposrednom saobraćaju sa sopstvenim narodom. Oni su, najpre, dobro razumeli osnovne potrebe i opšte poglede seljaštva na državu i naciju - jer su i sami poticali iz njegovih redova - a s njim su delili i sasvim nepovoljne ocene o orijentalnoj samovolji starešina Miloševog doba okupljenih u Savetu i gruboj birokratskoj stegi "nemačkara", državnih činovnika koji su u novi politički milieu prenosili, pre svega, metode policijske države Meternihove epohe, a na svoje sunarodnike u Srbiji gledali s visine i s potcenjivanjem prenetim iz kulturno razvijenije sredine.

U političkom životu Srbije, rani, omladinski naraštaj liberala (Dimitrije Matić, Kosta Cukić, Đorđe Cenić) oglasio se, pomalo stidljivo, još 1848, prilikom februarske revolucije u Francuskoj koja se, zatim, munjevito raširila na druge evropske narode i države, označivši kraj epohi kneza Meterniha. Okupljeni u "Družini mladeži srpske", prvi liberali u Srbiji su svoje prve pristalice stekli u tada sasvim malobrojnoj školskoj omladini. Trebalo je, međutim, da prođe još jedna decenija kako bi se njihove ideje, sada prozračene novim iskustvima, iskazale u neposrednoj političkoj praksi. Prvi liberali nisu uspevali da posreduju u svoju sredinu liberalna načela i ideje, prihvaćene tokom školovanja u inostranstvu, tj. da ih stvaralački primene u Srbiji koja je bila automna kneževina bez razvijene industrije iz koje je izrasla liberalna ideologija. U Srbiji je oligarhijska vladavina ustavobranitelja (1842-1858), pod slabim knezom Aleksandrom Karađorđevićem, sredstvima policijske prinude gušila svaki nagoveštaj otpora u tradicionalno buntovnom srpskom seljaštvu kao i svaki pokušaj ideološkog iskakanja (Petrovska skupština 1848) iz krute stege birokratskog nadzora svakog aspekta društvenog života.

Prekretna tačka u modernoj istoriji Srbije bila je Svetoandrejska skupština 1858, na kojoj su liberali Jevrem Grujić i Milovan Janković bili sekretari, dok je nešto mlađi Vladimir Jovanović bio postavljen za Grujićevog pomoćnika. Zaduženi za političko vođstvo i doktrinarna pitanja liberali su značajno uticali na modernu artikulaciju političke volje jedne još uvek dominantno seljačke skupštine koja se politički određivala prema jednom slabom knezu (Aleksandru Karađorđeviću) i svemoćnom državnom Savetu. Po rečima Slobodana Jovanovića, liberali Svetoandrejske skupštine nisu više priznavali autoritet Saveta, nego su tražili "da se mesto njega Narodna skupština načini drugim činiocem u vršenju državne vlasti."[1]

Zalaganjem srpskih liberala, na Skupštini održanoj na Sv. Andreju u Beogradu 1858, došlo je do uzajamnog podupiranja dva prividno udaljena politička polazišta: patrijarhalnog demokratizma srpskog sela (u kojem je zadruga Narodna skupština u malom, sa starešinom zadruge kao ustavnim vladarom) i načela o Skupštini kao Konventu, preuzetom iz nasleđa Francuske revolucije. U tom spoju dva skoro mistična načela, najpre načela seljačke demokratije - uzete kao podrazumevajući, instiktivni demokratizam - i načela narodne suverenosti (kao evropskog iskustva u organizovanju nacionalne države) bilo je moguće usaglašavanje sasvim neposredne potrebe seljaštva sa jednom opštom evropskom doktrinom. Srpski narod je, po shvatanjima srpskih liberala, već kao baštinik autentičnog patrijarhalnog demokratizma bio predodređen da bez većih potresa prihvati i svojim potrebama prilagodi opšte vrednosti političke baštine Evrope, zasnovane na načelima političkih sloboda i privrednog napretka. Trebalo je, samo, da ga prosvećena elita liberalnih opredeljenja, obrazovana na tradicijama zapadne političke kulture, povede putem pune političke i privredne emancipacije. [2]

Politička načela: francuski i britanski uzori

Srpski liberalizam imao je dva važna ideološka uporišta: najpre francusku revoluciju iz koje je crpena ideologija političkih sloboda, nacionalne suverenosti i države u kojoj počiva taj suverenitet. Otuda su proistekla načelna i praktična zalaganja za ustavni režim, kao osnovni zahtev za vreme druge vladavine kneza Mihaila Obrenovića (1860-1868), i još uvek retke i uglavnom prikrivene simpatije za republikanski oblik državnog uređenja. Drugi izvor liberalne ideologije u Srbiji bio je britanski parlamentarizam shvatan kao najpotpuniji politički izraz dobro usklađenih interesa skupštine i vladara kao dva izvora državne vlasti. Monarhijski oblik vlasti u Srbiji bio je, u političkim shvatanjima većine liberala, politički obrazac vladavine nasleđen iz srednjega veka i stoga doživljavan kao autentično srpska tradicija koju treba poštovati.

Program liberala iz 1858, međutim, nije bio do kraja definisan niti je poslužio kao predložak za očekivane političke promene. Ostajući pre svega spisak načela koja treba neizostavno primeniti, taj program je, rekonstruisan u "Uspomenama" Vladimira Jovanovića sadržao 10 tačaka među kojima su najvažnije sledeće odredbe:

1) Načelo suverenosti ("Svaki narod ima pravo suverenosti na svom ognjištu. Pravo da slobodno i nezavisno određuje sebe i svoju sudbu i da suvereno gospodari na svom ognjištu, narod srpski iskupio je svojom krvi. On je jedini vlastan da uređuje svoje domaće odnose, on vodi brigu o svojim interesima i svojoj budućnosti; tu nad njegovim sudom nema i ne može biti suda.")

2) Ustav donosi Skupština ("Ustav Srbije treba da bude slobodan izraz narodne volje. Narodnu volju vlasno je izražavati samo narodno predstavništvo izabrano slobodnim glasom naroda, i slobodno i nezavisno u svojoj radnji.")

3) Politički sistem ustavne monarhije ("Sveto-Andrejska Skupština od 1858. g., koja je bila po zakonu sastavljena proglasila je Srbiju za ustavnu monarhiju...)"

4) Ministarska odgovornost ("Politička sloboda ima se ujamčiti odgovornošću ministara pred narodnim predstavništvom za svako delo vlade.")

5) Sloboda štampe

6) Buxetska nadležnost Narodnog predstavništva

7) Jemstvo ličnih, verskih, ekonomskih i političkih sloboda

8) Lične sposobnosti staviti u službu opšteg dobra

9) Bratska uzajamnost u spoljnoj politici

10) Otpor mešanju stranih sila u unutrašnje poslove Srbije

Standarni repertoar političkih načela srpskih liberala, dobro je odslikavao i njihova politička gledišta i uzore, prevashodno francuske i britanske na koje su se oslanjali u njihovom definisanju. U svakom slučaju, ovaj program možda je najpotpunije izražavao temeljna politička uverenja samog Vladimira Jovanovića, kao jednog od najdoslednijih ideologa liberalizma u Srbiji. U ovoj prvoj fazi ideološkog razvoja srpskog liberalizma još uvek preovlađuju ustavna rešenja proizašla iz francuske političke prakse, dok se ustanove britanskog parlamentarizma navode kao rešenja prelomljena, pre svega, kroz francusko iskustvo.

Sredinom šezdesetih godina devetnaestoga veka došlo je do izvesnog pomeranja u uzorima koji su uzimani kao idealni za primenu u Srbiji. Stojan Bošković, jedan od mlađih liberala, zajedno s Vladimirom Jovanovićem, važio je za pristalicu engleskih doktrina, uz određena francuska rešenja. Vladimir Jovanović je bio pristalica viktorijanskog parlamentarizma i belgijskih ustanova ustavne monarhije, dok je Stojan Bošković naglašavao da je većina glavih načela francuske revolucije " u Engleskoj odavno poznata i usvojena."[3]

Vladimir Jovanović: liberal od načela

Životna putanja Vladimira Jovanovića dobar je pokazatelj stanja duhova u srpskoj eliti sredinom XIX veka, u doba značajnih političkih zbivanja kojima je počeo dubinski preobražaj srpskog društva. Izdanak srednje generacije liberala, koja je svoju punu političku afirmaciju stekla u periodu između 1858. i 1868, Jovanović se dosta razlikovao od sledeće generacije srpskih liberala koji su, posle 1868, pod uticajem Jovana Ristića bili spremniji na političke kompromise i povremeno odricanje od glasno isticanih ideoloških uverenja. Jovanović je po svršenim studijama u Nemačkoj, proputovao Francusku, belgiju i Holandiju, kako bi stekao neposredna praktična iskustva o teorijskim znanjima stečenim na univerzitetu. Posle povratka u Srbiju 1856, Jovanović je postavljen za upravnika Topčiderske ekonomije, krenuvši putem drugih državnih pitomaca koji su, odmah po povratku u zemlju, uprkos mladosti i neiskustvu, dobijali važne položaje u državnoj administraciji. Mlađi sekretar Svetoandrejske skupštine, Jovanović je po povratku kneza Miloša na presto, kratko vreme bio sekretar ministarstva finansija (1859) i urednik "Srpskih novina", da bi za druge vladavine kneza Mihaila (1860-1868) naizmenično bio zatvaran i proganjan, s kratkim intervalima političkog delovanja (misija u Londonu 1862) i profesure na Velikoj školi (do 1864). Njegov sin, rođen u doba izgnanstva iz otaxbine, u Novom Sadu 1869, bio je prvi Srbinn koji je poneo ime Slobodan, dok je ćerki nadenuo ime Pravda koje se, za razliku od imena Slobodan, nije primilo u narodu. Malo je političkih ličnosti u XIX veku koji se, po političkom značaju mogu porediti sa Vladimirom Jovanovićem, ali je njegovo delo, uprkos velikoj i ozbiljnoj literaturi o njemu, ostalo nedovoljno poznato i malo zanimljivo za potonje naraštaje.[4]

Vladimir Jovanović nije pripadao uticajnom krugu francuskih đaka, čuvenih "parizlija" kao njegovi prethodnici Jevrem Grujić i Milovan Janković, ali je, za razliku od svojih nešto iskusnijih idejnih saboraca, imao znatno šire političke vidike i jedan neobično širok krug poznanstava među liberalnim prvacima u Evropi od ideologa italijanskih liberalnih nacionalista Đuzepea Maciniji (Guiseppe Mazzini) do patrijarha britanskih liberala, Vilijema Gledstona (Njilliam Gladstone) i odlučnog zagovornika školstva na sekularnim osnovama, uticajnog francuskog političara i ministra Žila Ferija (Jules Ferry).

Jovanovićev ideal političkog uređenja bio je jedna zamišljeni spoj švajcarske organizacije konfederalne države sa ustanovama slične belgijskim, i engleskim modelom parlamentarne demokratije. U tom trojstvu, francuski uticaji nisu bili toliko prisutni kao kod Grujića i Jankovića, ali je Jovanović uz britanski obrazac parlamentarizma ipak visoko cenio francuske doktrine proistekle iz Francuske revolucije (1789-1799), preko Julske monarhije (1830) i Revolucije od 1848, posebno značajne za ideološki profil prvog naraštaja srpskih liberala. Ideje bratstva i jednakosti, važne i za samog Vladmira Jovanovića, ipak su, u ranoj fazi srpskog liberalizma, bile znatno bliže egalitarnom srpskom društvu i njegovom jednodomnom narodnom predstavništvu nego složene političke koncepcije dvodomnog parlamenta prilagošenom socijalnom sastavu Velike Britanije.

"Politički rečnik": prosvetom do slobode

U nameri da srpskoj javnosti, kao pouzdan vodič kroz šumu različitih ideja, ponudi jednu enciklopediju političkih doktrina, u Srbiji ponekad i površno shvatanih, Vladimir Jovanović se poduhvatio velikoga posla da sastavi jedan Politički rečnik.[5] Izdavač prvog dela enciklopedijskog zamaha u srpskoj političkoj književnosti trebalo je da bude Ujedinjena omladina srpska - u kojoj je Jovanović bio jedan od glavnih ideologa - a samo delo imalo je da posluži kao opšti priručnik za istoriju političkih doktrina s naglaskom na liberalnim vrednostima kao vrhuncu u razvoju političkih doktrina. Vladimirov sin, Slobodan Jovanović je taj rečnik s pravom smatrao glavnim delom svoga oca,[6] uz napomenu da je bio "zamišljen u isto vreme i kao enciklopedija političkih nauka i kao sistematsko izlaganje liberalno-demokratskih doktrina. Ta jedna sveska Političkog rečnika, koja je objavljena, ima istorijskog interesa kao jedini pokušaj da se naš liberalni pokret dovede u vezu s teorijom zapadnog liberalizma."[7] Istovremeno, bio je to i primer praktične primene poznate devize liberala i liberalne omladine okupljene u Ujedinjenoj omladini srpskoj: "prosvetom do slobode!" Po svedočenju Vladimira Ćorovića, Jovan Skrelić je, pripremajući drugo izdanje svoje monumentalne studije Omladina i njena knjiženost, nameravao da posebno istakne kakav je uticaj Jovanovićev Politički rečnik imao "u našem političkom životu i naročito u našem novinarstvu, hoteći da to dokumentuje, među ostalim, i besedama g. Stojana Ribarca i dr."[8]

Jovanovićev Politički rečnik, čiji je samo manji deo objavljen (veći deo ostao je u rukopisu) imao je za uzor monumentalni Dictionnaire général de la politiljue (vol. I-II, Paris 1863) koji je, uz saradnju velikog broja saradnika - među kojima i tridesetak francuskih akademika - sastavio i uredio francuski ekonomista i statističar Moris Blok (Maurice Block) (1816-1901). Vladimir Jovanović se, međutim, nije oslonio samo na ovaj opsežni francuski predložak, nego je opis različitih političkih doktrina smelo dopunjavao svojim zapažanjima, dajući tim naporom svom Političkom rečniku, i jednu naročitu crtu originalnosti. U korpusu preuzetih ideja, kod Jovanovića su u različitom obimu, a pokadšto i u neočekivanom prožimanju, bile prisutne ideje jednog većeg broja uticajnih stvaralaca političkih doktrina, od preteča i pokretača francuske revolucije - od Monteskjea (Montesljuieu) Žan-Žak Rusoa (J.J. Rousseau) i Kondorsea (Condorcet) - do različitih ideologa pozitivizma i pravnog normativizma poput Ogista Konta (Auguste Comte), Frederika Bastija (F. Bastiat), Roajea (C. A Royer) do Emila Žirardena (Emile Girardin). Ipak iskustva stečena u Velikoj Britaniji, Jovanovića su učinili snažnim pristalicom parlamentarne vlade. Otuda je sasvim razumljivo i jasno primetno pozivanje na englesku političku misao, naslon, pre svega, na ideje Xona Stjuarta Mila (J. S. Mill) o predstavničkoj vladi, na pozajmice od Xeremi Bentama (Jeremy Bentham), dok je filozofski opus Herberta Spensera (H. Spencer) uziman kao jedan opšti okvir u kojem se obrazlažu pojedini društveni fenomeni.[9]

Slobodan Jovanović je posebno istakao engleske uzore u delu Vladimira Jovanovića, koga je, s pravom nazvao jednim od prvih anglomana u Srbiji. Jovanovićevo oduševljenje za britanski parlamentarizam došlo je iz neposrednog iskustva u doba jednog dužeg boravka u Londonu. Vladimir Jovanović je, ubrzo posle Svetoandrejske skupštine, zbog opozicionog držanja u maju 1860, staranjem kneza Mihaila, uspeo da izvesno vreme provede u Londonu gde je izučavao tamošnje političke ustanove. Vladimir Jovanović je parlamentarizam viktorijanskog doba video kao idealno sredstvo za ograničavanje samovolje vladaoca. Primena takvoga modela u Srbiji bila je, međutim, teško ostvariva, zbog odsustva jasno profilisanih društvenih slojeva koji su, u Velikoj Britaniji, verno odražavali interese aristokratije i bogatog građanstva. Ipak, vidljivo odsustvo oba ova sloja u srpskoj sredini, a pre svega odsustvo dinamičnog ekonomskog razvoja u stagnantnom agrarnom društvu, ukazivali su na nemogućnost jednostavne primene britanskih političkih obrazaca.

Vladimir Jovanović je, međutim, kako upozorava njegov sin Slobodan, bio tipičan izdanak evropskih liberalnih doktrinara koji su politiku shvatali ne kao "stvar iskustva, nego kao stvar rezonovanja. Sve što bi se u našem reszonovanju pokazalo ksao tačno, uzimano je kao mogućno. Drugim rečima, držalo se da u političkom životu treba da se rukovodi poglavito našim idealima. I kako između nauke i ideologije još nije bila povučena oštra razlika, to se nije činila razlika ni između političkih ideala i naučnih istina: to što je u političkim idealima bilo racionalnoga davalo im je izgled naučnih istina. Prema tome ne bi bilo tako čudno što ni Vladimir nije vodio mnogo računa o praktičnim teškoćama na koje bi engleski parlamentarizam nailazio u našoj sredini. "[10]

Jovanović je priznavao da je "od sviju dosad poznatih oblika vlade, republikanski oblik ponajbolje se daje podvesti u sagalsnost sa slobodom", dok je ustavna monarhija predstavljena kao jedna vrsta "mešovite vlade" gde su kombinovani monarhijski princip i republikansko-predstavnički model političkog uređenja. Jovanović je posebno isticao saglasnost jedankosti i slobode, oslanjajući se na učenje Tokvila (Tocljueville) i njegovu De la démocratie en Ameriljue (O demokratiji u Americi) koju je pažljivo izučavao, rado komentarisao i koristio u izradi svoga Političkog rečnika.

Jovanovićeva shvatanja demokratije kreću se razmeđem učenja Xona Stjuarta Mila (John Stuart Mill), čiju je slavnu raspravu o predstavničkoj vladi preveo na srpski jezik, i samoga Aleksisa de Tokvila (Alexis de Tocljueville). Za Jovanovića je "demokratija kao što se danas poima, ne označava samo oblik vlade, nego i sastav, i uređenje i i ceo unutrašnji i spoljašnji život društva. ...današnja svest o demokratiji nalazi živi izvor vlasti u samom društvu. Taj izvor jeste obšta volja, izražena slobodnim glasom sviju koji u društvu žive, i na osnovu jednakosti njihovih prirodnih prava i dužnosti....Sloboda i pravda: to je u dve reči čime se današnja svest o demokratiji uzdiže nad pojmovima starijih vremena (...) Ona hoće da se društvo razvije ličnim razvitkom članova njegovih (...) takav uzor demokratije nije lako ostvariti (...) ne treba zaboraviti da ustav i zakoni ne stvaraju slobodu i pravdu, nego da ih samo ujamčuju. Za demokratiju nužno je, bez sumnje, da ustav i zakoni osveštaju jednakost prava i dužnosti, jednakost slobode za sve i svakoga, i da izreknu da se jednom za svagda ukidaju izuzetna prava, staleške povlastice i sve ustanove što smetaju toj jednakosti."[11]

Svoje zalaganje za opšte pravo glasa, jedno od osnovnih polazišta evropskog liberalizma, Jovanović je obrazlagao sledećim argumentima: "Prolazeći kroz školu javnosti koju mu sloboda otvara, narod ne ide na glasanje kao sa povezanim očima, nego sa poimanjem svojih prava i dužnosti, sa svešću koju razvija svakidašnja borba mnjenja (mišljenja), na polju štampe i na javnim skupovima i zborovima. Tu se nema bojati da će neznanje strasti gomilom presudno vladati. (...) Po načelu pravne jednakosti ne može se nikome odreći prvo glasa ili pravo učešća u javnim poslovima."[12]

Jedan od osnovnih Jovanovićevih stavova, posebno naglašenih u Političkom rečniku, bio je posvećen političkom vaspitavanju naroda, jer je upravo taj aspekt za srpske liberale bio fundamentalan u njihovoj potrebi da prošire socijalnu osnovu za privlačenje novih pristalica. "Vaspitanje treba da bude i političko, ali u ovom smislu", da upućuje izučavanju prirodnih zakona, opštih interesa i potreba društva, da razvija opštu svest o jednakosti prava i dužnosti sviju građana, da gaji građanske vrline, da sprema sve i svakoga za primenu velikih načela slobode i napredka. (...)"[13]

Liberalni nacionalizam: nacija i sloboda

Vladimir Jovanović je, međutim, zajedno s drugim srpskim liberalima bio oduševljeni nacionalista macinijevskog profila. Ujedinjena omladina srpska bila je, pre svega, ideološka replika Macinijeve "Mlade Italije", a njihove bliske veze dobar pokazatelj stapanja nacionalnog i liberalnog među narodima koji još nisu bili dostigli pun stepen nacionalnih sloboda niti uspeli da ostvare ideal svoje epohe, da žive u slobodnoj i nacionalnoj, etnički uokvirenoj državi. Svaki napredak i prosvećivanje u društvu, Jovanović je, sledeći vjeruju Macinija, vezivao za naciju koja je jedini prirodni okvir u kojem će do punog izražaja doći "narodni genije" (shvaćen u smislu koji mu je nadenuo Žil Mišle), a u srpskom slučaju biti preduslov za očekivani boljitak u svim domenima društvenog života: "narodnost je večna ljubav za slobodu i za pravo i napredak; ona je živi protest protivu svake štete i zla - svake nepravde što se narodu čini; ona je budni čuvar i neumitni osvetač narodnog predanja i naravno, narodne svesti i i časti, i narodna sopstvena imena i slobodna .ivota - ona je uzor čovečanskog usavršavanja u svom rodu i bratske jednakosti među ljudima."[14]

Od Macinija su, takođe, Jovanović i drugi ideolozi Ujedinjene omladine srpske preuzeli stav o suštinskoj povezanosti između unutrašnjeg (političkog) i spoljnog (nacionalnog) oslobođenja. "Da tražimo sebe u sebi, da se stavimo pod zakrize srbskog narodnog duha, duha slobode, to je jedini pravac spasenja našeg. Duh slobode obnovio je državu našum duh slobode i nas će ukrepiti: u slobodi je ključ za popravku, u slobodi jemstvo za budućnost našu. (...) Društvo može da naukom razvije u mladeži čuvstvo dužnosti prema onome u čemu svaki Srbin sebe vidi, prema narodnoj slobodi. Pa onda društvo može da naukom snaži čuvstva uzdanja u sebe, čuvstva ponosa srbskog, i da svetskim iskustvom krepi duh privrede, čime se utvrđuje sloboda."[15]

Isto tako, kada se podrobnije osmotri ideološki krug u kojem su oblikovani doktrinarni stavovi Vladimira Jovanovića, lako se može uspostaviti jaka veza između uticajnih ljudi jedne epohe koji su se uzajamno poštovali i nadahnjivali: Macini je, na primer, i za Xona Stjuarta Mila i za Xeremija Bentama bio jedan od najistaknutijih ljudi svoga veka, dok su simpatije Gledstona za rane ideologe engleskog liberalizma bile logično ishodište jednog zaokruženog pogleda na svet. U tom krugu, s podrazumevajućim odstupanjima i međusobnim prožimanjima, oblikovanje političkih gledišta Vladimira Jovanovića pokazuje se kao izuzetno koherentno i dosledno.

Slobodan Jovanović je s pravom naglašavao da je Vladimir bio izdanak doba u kojem se neodstupno verovalo u nerazdvojivu vezu nauke, slobode i nacije. U tom trojstvu, na nauku se gledalo očima racionaliste epohe prosvetiteljstva, a "pravo čoveka na slobodu pravdalo se poglavito tine što je čovek razumno biće, iz čega se dalje izvodilo da bez prosvete ne može biti ni prave slobode. A kad se jednom pomoću racionalističke filozofije našlo opravdanja za liberalizam, onda ga više nije bilo teško naći i za nacionalizam, jer nacionalizam nije ništa drugo nego pravo na slobodu prošireno s pojedinca na naciju. Vladimir i njegovi savremenici nisu videli da se trojstvo nauke, slobode i nacije ne drži na naučnoj , već na filozofskoj osnovi. Ta zabluda bila je u njihovo vreme dosta česta stvar i u Zapadnoj Evropi"[16]

Neumorni Vladimir Jovanović je - potiskujući umornog i razočaranog Jevrema Grujića kao idejnog vođu liberala - tokom sedme decenije XIX veka, postao glavni prenosilac liberalnih ideja u Srbiji. Za razliku od svojih manje načelnih saboraca iz kruga liberala, Vladimir Jovanović se nije mirio s tihom represijom Mihailovog režima, uperenom pre svega protiv slobodoumlja kako se, posrbljeno, nazivao liberalizam. Konačan raskid s Mihailovom vladavinom usledio je pošto je u pretižnoj naučnoj ustanovi, Srpskom učenom društvu, početkom 1864, ličnom intervencijom Koste Cukića, predsednika SUD-a, bilo zabranjeno jedno Jovanovićevo predavanje, zamišljeno kao alegorijski uobličena kritika ponašanja političke elite Mihailovog doba.

Pod naslovom "Srbenda i gotovan", Jovanović je neodržanu besedu objavio iste godine kao zasebnu publikaciju u Novom Sadu, a uvid u njen sadržaj pokazao je, kroz dva rivalska koncepta društva - "Srbendinog" kao obrasca liberalnog patriote, i "gotovanskog" kao obrasca amoralnog režimskog činovnika - jasne stramputice u političkom sloju podobnih unutar režima kneza Mihaila Obrenovića: " Srbenda misli da je zemaljska uprava bolja što je prostija i jevtinija, što više sloboda služi za osnov javnom miru i poredku; gotovan ne može da se "reguliše" bez "špiona i "silexija". (...) Srbenda poštuje nauku, on šalje svoje sinove u prosvećeni svet da se uče, on podiže škole i na svom ognjištu, samo on hoće nauku koja uči da se u znoju svog lica svoj leb jede, koja dovodi čoveka u saglasnost sa sobom i svetom, koja se slaže sa istinskim potrebama života i koja uzdiže duh naroda; gotovanu je nauka ono što vodi "gospodstvu", a ne radnji, što izvodi čoveka iz sebe samoga i sveta, što ne može da se služi životom i što ubija duh u narodu.(...) Srbenda se divi slavi svojih predaka, ne smeće s uma svoju braću koja u robstvu cvile, i klanja se velikom duhu srbskom koji Crnoj Gori onakve sokolove daje,; gotovan peva himne Sultanu, podvikuje da "u Srbiji nema ljudi" i dovodi u sumnju značaj srbskih junaka koje on naziva "mala plemena srbska". Srbenda se bori za slobodu i jednakost; gotovan se oblizuje oko "samovlaštine", oko "carigradskih berata", oko "carskih ordena", oko "tajnih fondova"."[17]

Neograničena vera u uzajamno podupiranja rada i slobode, kao temelja savremene civilizacije, bilo je kod Vladimira Jovanovića jedno od važnih načela i motivacijski pokretač mnogih njegovih poduhvata: "To napredovanje ogledalo bi se, pre svega, u razvitku slobode i utvrđenju sigurnosti lica i imaovine. Što je potpunija ta sigurnost, što je slobodniji razvitak misli i radnje, i što je izvesnije, da će oni koji rade i štede slobodno raspolagati sa onim što zarade i zaštede, sve je uviđavniji, sve vredniji i štedljiviji narod, sve jača volja za prozvodnju i tekovinu.

Odan iznesenim načelima, Jovanović je izabrao emigraciju, smestivši se u Ženevi gde je pokrenuo list "Sloboda"- La liberté" (1864-1865), a zatim i "La liberté serbe", koji su, oba, izlazili uporedo na francuskom i srpskom jeziku. Navodeći, u nešto izmenjenom prilagođenom obliku Žan-Žak Rusoa (J.J.Rousseau), Jovanović je naglašavao da je "srpski narod toliko krepak da neće dati da ga gazi jedan knez, koji je knez dokle je narodu volja da to ime nosi." Unošenje ovih listova u Srbiji bilo je, razumljivo, veoma brzo zabranjeno, što je Jovanoviću proizvelo slabu čitanost . Bez odgovarajuće novčane podrške i drugi list se brzo ugasio. Jovanović je prešao u Novi Sad gde je, uz Svetozara Miletića, postao urednik tiražne"Zastave", vodećeg glasila vojvođanskih Srba. Smena na prestolu u Srbiji 1868, izazvana neočekivanim ubistvom kenza Mihaila, koštala je Vladimira Jovanovića sedam meseci istražnog zatvora, da bi po povratku u zemlju, sa Alimpijem Vasiljevićem i Jovanom Boškovićem zauzeo svoje mesto na političkoj sceni - na levom krilu liberalne stranke.

Evropski dodiri : iskustva i saveti

U vreme dok je u Švajcarskoj izdavao svoj list, Vladimir Jovanović je došao u dodir s nekoliko istaknutih političkih ličnosti frankofonske evrope, s kojima je, povremeno, razmenjivao mišljenja i stupio u srdačno prijateljstvo. Edgara Kinea (Edgard Quinet) profesora na College de France i člana francuske Narodne Skupštine (1848-1850), Jovanović je već u prvom susretu obavestio o stanju u Srbiji i s radošću prihvatio njegovo ohrabrenje da izdrži na započetom političkom kursu. Verovatno iz učtivosti, Kine je Vladimira Jovanovića ljubazno obodrio svojom procenom da će se Srbi, uprkos teškim i iskušenjima ako očuvaju budnim uspomene na istorijsku snagu i veličinu "uzneti se do viteških vrlina, i u junačkom oslobođenju Srbije doživeti trijumf slobode i pravde". [18]

Kine ga je takođe uveravao da nije daleko vreme kada će i u Francuskoj "demokratija slaviti pobedu nad diktatorskim cezarizmom". Zajedno su maštali o "Sjedinjenim evropskim državama", u kojima će biti ravnopravnog mesta i za male narode kakav je srpski. Kineova vera u demokratsku budućnost čovečanstva, bila je za Vladimira Jovanovića značajno ohrabrenje posle serije neuspeha koje je doživeo u Srbiji. U Ženevi je, upoznao i Šarla Flokea (Charles Floljuet), budućeg predsednika francuske Narodne skupštine, a docnije, u Parizu upoznao se i sa Žilom Favrom (Jules Favre), koji mu je spremno pomogao da određena obaveštenja o zbivanjima u Srbiji dobro plasira u tiražne listove u francuskoj štampi.[19] U razgovoru s Favrom, Vladimir Jovanović je posebno istakao da Srbi cene Francusku "kao intelektualnu i moćnu zaštitnicu svih prava, svih liberalnih inspiracija manjih naroda, koji stradaju od pritiska osvajača, pa se bore za slobodu i pravdu" [20]

Sa svoje strane, Favr je uveravao Jovanovića da "načelo narodnosti i humanosti govori i za oslobođenje i ujedinjenje malih naroda" iako Evropa "u sistemu međunarodnih odnosa ne odmiče daleko od načela "Svete Alijanse" i uveravao Jovanovića da ne treba ozbiljno računati na podršku Napoleona III nacionalnim aspiracijama balkanskih naroda. Jovanović je u Parizu upoznao i značajnim intelektualcima toga dobra Anri Martanom (Henri Martin) i Sen-Markom Žirardenom (Saint-Marc Girardin) ljudima sličnih političkih uverenja. Svima njima, Jovanović je poklonio svoju knjigu Les Serbes et la mission de la Serbie dans l'Europe d'Orient (Paris et Bruxelles 1870), delo kojim su srpski interesi na Balkanu bili, uprkos određenom romantičarskom patosu, dobro obrazloženi i politički rastumačeni, s ponudom određenih rešenja koja su se uklapala u opšte liberalne predstave o rešavanju nacionalnog pitanja.

Ideolog, ministar, pisac

Vladimir Jovanović je u više navrata, kao visoki državni činovnik ili ministar u liberalnim vladama bio u prilici da u praksi primeni glavna načela kojih se u političkoj borbi, javnim diskusijama i teorijskim spisima dosledno držao. Posle povratka iz Francuske 1873, Jovanović je ponovo u državnoj službi, kao ministar finansija u vladama Stevče Mihailovića (1876-1878), u prelomnim godinama Istočne krize i srpsko-turskih ratova. Ministar finansija u kabinetima Jovana Ristića, Jovanović je sproveo kovanje prvih srpskih zlatnika, uticao, zatim, na donošenja nekoliko važnih reformski zamišljenih zakona, da bi iz vlade izašao kada u Narodnoj skupštini 1880. nije prošao njegov nacrt zakona o radnjama, dok su, konačno, u oktobru site godine liberali odstupili s vlasti zbog zakona o trgovinskim povlasticama koje je trebalo dati Austro-Ugarskoj - susednoj imperiji koja je već tada najavila težnju da uspostavi puni politički i ekonomski protektorat nad već nezavisnom Srbijom. Zlatno doba liberala, uprkos zvaničnom političkom organizovanju u zasebnu stranku, već je bilo na zalasku, a na političku scenu Srbije stupali su, kao emanacija desnice i levice, naprednjaci i radikali, dve generacijski znatno mlađe političke grupacije od liberala Jovanovićevog doba.

Vladimir Jovanović je sa svojim ispisnicima, Stojanom Boškovićem i Alimpijem Vasiljevićem još jednom (1881.), neuspešno, pokušao da pokrene jedan politički list (Novi vek) da bi, konačno, iz političke arene prešao u penziju, samo da bio reaktiviran u državnog savetnika (1890-1903). neposredno po penzionisanju. Vladimir Jovanović se, neumoran, vratio pisanju i aktivnom naučno-političkom radu započetom još u Srpskom učenom društvu, preteči Srpske Kraljevske akademije. Prevodilac Rošerove "Ekonomije" (Beograd 1872), i Milove "Predstavničke vlade" (Beograd 1876), Vladimir Jovanović je duge decenije do vlastite smrti 1922, popunjavao pisanjem Uspomena i sabiranjem bezbrojnih spisa, objavljenih u Glasniku Srpskog učenog društva i pisanju novih u drugim stručnim publikacijama. Svi Jovanovićevi radovi imali su jedinstven cilj: da podignu nivo prosvećenosti u Srbiji, da pomognu narodnu ekonomiju i da utvrde ili osnaže postojeće političke slobode - kao neophodne preduslove za nacionalno oslobođenje srpskog naroda. Vladimir Jovanović živeo je, međutim, dovoljno dugo da dočeka ostvarenje svojih mladalačkih snova stvaranjem jugoslovenske države, države oblikovne po ugledu na macinijevske koncepte nacionalnog ujedinjenja.

[1] Slobodan Jovanović, "Vladimir Jovanović", Moji savremenici, Vindzor Kanada 1962, str. 13-56, citat str. 17. O Svetoandrejskoj skupštini vid. detaljno: Jovan Milićević, Jevrem Grujić, Istorija svetoandrejskog liberalizma, Beograd 1964.

[2] Dušan T. Bataković, "Francuski uticaji u Srbiji 1835-1914. Četiri generacije "parizlija"," Zbornik za istoriju Matice srpske, knj. 56, Novi Sad 1997, str. 73-95, o liberalima str. 77-82.

[3] Stojan Bošković, ""Skupštinski razvitak i društveno preobraženje u Ingleskoj", Glasnik Društva srbske slovesnosti, knj, XVI, Beograd 1863, str. 248-249.

[4] Najbolju biografiju Vladimira Jovanovića napisao je američki istoričar Gejl Stouks (gale Stokes, Legitimacy through Liberalism: Vladimir Jovanovic and the Transformation of Serbian Politics, Seattle 1975), dok su domaći prilozi o njemu, pokušaj filozofskog razumevanja Andrije B. Stojkovića (Filozofski pogledi Vladimira Jovanovića, Novi Sad 1972) i političkog profila Latinka Perović (Srpski socijalisti 19. veka, knj. 2, str. 209-229), Milana Subotića (Sricanje slobode, Niš 1992, str. 78-94) i Nikše Stipčevića (Dva preporoda. Đuzepe Macini i Vladimir Jovanović, Beograd 1979) ostali nedovoljni pokušaji u javnom afirmisanju njegove zaista bogate političke baštine. Preštampavanjem eseja Vladimira Ćorovića o Vladimiru Jovanoviću napisanom povodom njegove smrti 1922, (Portreti iz novije srpske istorije, priredio D.T. Bataković, Beograd 1990, str 184-192 ) autor ovog teksta i sam je pokušao da skrene pažnju na veliko delo Vladimira Jovanovića. Najzad, najnoviji pokušaj ozivljavanja interesa za delo Vladimira Jovanovića učinio je Vasilije Krestić, pisac predgovora i priređivač njegovih Uspomena (Beograd 1988). Podrobne bibliografske podatke o objavljenim i neobjavljenim spisima Vladimira Jovanovića mogu se naći u svim navedenim delima.

[5] Politički rečnik, Novi Sad - Beograd , knj. I-IV, 1870-1873 (Obrađene su jedinice od slova A do D). Preostali, neobjavljeni deo rukopisa od više stotina strana po svesci čuva se u Arhivu Beograda.

[6] "Vladimir Jovanović", Odrednica u ST. Stanojević (ur.), Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka, knj. II, Beograd 1927, str. 163, s potpisom S. Jovanovića.

[7] Slobodan Jovanović, "Vladimir Jovanović", Moji savremenici, Vindzor, Kanada 1962, str. 50

[8] V. Ćorović, nav. delo, str. 190-191.

[9] Andrija B. Stojković, "Društveno-politički ogledi Vladimira Jovanovića", Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-2, Beograd 1972, posebno paginiran otisak, str. 3-47.

[10] S. Jovanović, "Vladimir Jovanović, Moji savremenici, str. 20-21.

[11] Vladimir Jovanović, Politički rečnik, str. 713-715,

[14] Vladimir Jovanović, Za slobodu i narod, Novi Sad 1868, str. 201-202.

[15] V. Jovanović, Srbenda i gotovan, Novi Sad 1864, str. 15-16

[16] S. Jovanović, "Vladimir Jovanović, Moji savremenici, str. 54-55.

[17] Vladimir Jovanović, Srbenda i gotovan, Novi Sad 1864, str. 8.

[18] V. Jovanović, Uspomene, str. 189.