Elementi carskog programa u Dušanovoj povelji uz Zakonik

 

 

            Na prvi pogled može izgledati izlišno svako ponovno vraćanje temi toliko proučavanoj kao što je to slučaj sa Dušanovim carskim programom. Reč je medjutim o jednoj od onih tema koje podstiču različite istraživačke pristupe, od prihvatanja ideje da je Stefan Dušan bio vodjen vizijom rušenja vizantijskog i stvaranja novog srpsko-grčkog carstva,[1] sve do sumnje da se može definisati bilo kakav “carski program” srpskog vladara.[2] Jedan od mogućih pristupa je i pokušaj da ideologiju Dušanovog carstva analiziramo iz ugla koji nudi tekst svečane carske povelje uz Zakonik, [3] istorijskog izvora često pominjanog u savremenoj nauci. Čini se ipak  da se u mnogobrojnim istraživanjima prirode i karaktera srpskog carstva češće pozivalo na ovaj dokument u opštim crtama no što je posebno analiziran njegov kompleksan i ideološkim porukama bogat sadržaj.

Pokušaćemo stoga da odredimo vrednost ovog izvora za ukupnu sliku vladarske ideologije Stefana Dušana u godinama izmedju 1345. i 1351. Hronološki okvir našeg istraživanja omedjen je sa dva diplomatička dokumenta. To su Opšta hrisovulja kralja Dušana svim svetogorskim manastirima iz novembra 1345. i hrisovulja Jovana V Hilandaru iz jula 1351. godine. Obe povelje bile su važan putokaz u dosadašnjim pokušajima definisanja ideoloških obrazaca srpskog carskog programa.

Najpre treba reći da je opšteprihvaćena ocena  povelje uz Zakonik (ili, ako se tekst drugačije definiše, autobiografskog dodatka Zakoniku) da je to “zvanična verzija Dušanovog života”,[4] dakle, izvor koji nedvosmisleno pripada žanru vladarske propagande (res gestae). Stoga u njemu, kao dokumentu pisanom na srpskom jeziku koji prati zvanične pravne odredbe obnarodovane na srpskom jeziku,  treba najpre tražiti sliku o tome kako je Dušan želeo da sebe predstavi domaćoj publici. Počevši od objašnjenja zamršenih i donekle tajanstvenih okolnosti sopstvenog stupanja na presto pa do nastojanja da oslika svoja dalja stremljenja, car Dušan u navedenoj povelji iznosi, uslovno rečeno, sopstveni carski program.

Donekle začudjuje što se u modernoj nauci ovaj dokument ne analizira kao izvor koji eksplicitno svedoči o fazama daljeg srpskog puta prema carstvu (dakle, puta posle 1349. godine).[5] Premda svi istraživači, sasvim očekivano, pominju autobiografski dodatak Zakoniku, zaključci o modelima “carstva” izvode se prevashodno na osnovu slike koju nude izvori koji svedoče o “realnoj” politici Dušanovog doba, a ne oni koji svedoče o ideološkom programu i vladarskoj propagandi. Ipak, većina modernih proučavalaca slaže se u pogledu definisanja pretenzija srpskog cara kao “univerzalističkih”, a osvajanje Carigrada pominju kao njegov “neostvareni san”.[6] Pažljiva analiza ekonomskih, teritorijalnih i vojnih kapaciteta Dušanove države pokazala je da srpski car izmedju 1346. i 1355. nije imao realne snage za osvajanje vizantijske prestonice.[7] Kako medjutim dobro znamo, na osnovu mletačkih izvora, da je Stefan Dušan tražio brodove od Venecije kako bi zauzeo Carigrad,[8] slika koju dobijamo o odnosu realnosti i ideoloških konstrukcija čini se sasvim protivrečna. Kako je daleko od toga da je ovo prvi put da je ta protivrečnost uočena,[9] savremeni proučavaoci problema nastoje da ga reše na podlozi ispitivanja medjusobnih odnosa sukobljenih strana u Carstvu, sagledavajući ukupni srpski položaj u kontekstu odnosa prema vizantijskim faktorima. Ono što se nama medjutim čini najvažnijim jeste činjenica da od obilja istorijskih izvora koji svedoče o dogadjajima vezanim za proglašenje carstva povelja uz Zakonik ostaje redak dokument koji o Dušanovom krunisanju i shvatanju carstva  progovara u prvom licu, kao uzbudljivo svedočanstvo o carevom ličnom sudu o dogadjajima. Samim tim, za odgonetanje kakva je bila Dušanova vizija srpskog puta ka carstvu čini se ispravnijim prvenstveno analizirati vladarsku propagandu onako kako se pokazuje kroz odgovarajuća izražajna sredstva. To su  diplomatički materijal, kao i sredstva vizuelne propagande (predstave na novcu, freskama i pečatima).

Posebnu važnost u svetlosti ovakvog kategorijalnog odredjenja vladarske propagande ima prolog Zakoniku, pre svega zbog njegove simbolične vrednosti. U analizi ove povelje moramo voditi računa da je reč o svečanom dokumentu koji je u srednjem veku imao posebno značenje za ideologiju vladara već samim tim što je oličavao pravo cara da donosi zakone. Osnovna vrednost uloge vladaoca kao zakonodavca nalazi se u shvatanju da je darovanje normi u osnovi sakralni čin.  Legislativna delatnost smatrana je važnim preduslovom vladarske svetosti. Vladar-svetitelj se neretko, u skladu sa doktrinom o večitosti sakralnih normi, smatrao tvorcem zakonodavstva u “imaginarnom” vremenu; s druge, slavio se kao legislator i “pravedni sudija” u realnom vremenu.[10] I prema vizantijskom shvatanju carske dužnosti, ideja pravde prisno je povezana sa pojmom legitimne vlasti. Legitimni vladar izabran je zato da bi se podredio zakonima; time je njegov legitimitet prelazio u legalitet, a on sam postajao oživljeni zakon (nomos empsychos).[11] Ovakva tumačenja carske uloge i zadataka posebno su osetljivo formulisana u literaturi koja je pratila donošenje carskih zakona, čin koji je stalno iznova naglašavao carevu dužnost da bude pravedni sudija - tumač prava i pravde na zemlji. Legislativa u celini nije shvatana u srednjem veku  samo kao “pravni poredak”; ona je pripadala višim sferama u kojima se izjednačavala sa poretkom vaseljene. [12]

Shvaćena u ovako postavljenom komparativnom kontekstu,  povelja uz Zakonik  pripada izvorima višeg reda za proučavanje ideologije epohe. Njene poruke moraju se medjutim sagledati i kroz elemente realne politike koju odražavaju vizantijski, savremeni zapadni izvori i  srpski dokumenti upućeni  stranim činiocima. Pokušaj da se Dušanova politika analizira isključivo na podlozi proučavanja medjusobnih odnosa sukobljenih strana u vizantijskom carstvu daje plodonosnu sliku o promenljivim tokovima srpske diplomatije i onome šta je srpski car realno mogao postići u datom trenutku, ali ne i objektivnu sliku o tome šta je sve nameravao da postigne. Ona se uostalom teško može očekivati u delima vizantijskih pisaca. Drugim rečima, valja nam odvojiti Dušanove postupke iz oblasti Realpolitik, koji se mogu prepoznati kao vešto i pragmatično laviranje jednog od učesnika u gradjanskom ratu, vodjeno trenutnim političkim okolnostima, od oprezno formulisanih, ponekad samo nagoveštenih, a ponekad eksplicitno izraženih ciljeva njegove vladarske propagande i njegovih krajnjih namera.

Nastojaćemo ovim prilogom da pokažemo da je većina odgovora o Dušanovim ambicijama ipak formulisana i neposredno ili jezikom simboličnog poredjenja javno iskazana. O tome svedoče jasne i komplementarne poruke koje sadrže povelja uz  Zakonik i kompozicija vladarske loze u Mateiču.

* * *

 

Kako su izvori koji govore o srpskom uzdizanju na carstvo više puta analizirani, mi ćemo se ograničiti samo na iznošenje nekoliko najvažnijih činjenica koje su bile bitne za dosadašnje ocene o prirodi Dušanovog carstva, odnosno, o tome kakve je pretpostavljene faze sadržao srpski prodor ka Carigradu. U najkraćim crtama rečeno, u našoj nauci danas preovladjuje mišljenje koje je najjasnije formulisao profesor Ćirković u više radova, a potom je u glavnim zaključcima ponovljeno u drugim osvrtima na ovu temu. Ćirković, a za njim i većina modernih istraživača, sa manje ili više ograničenja,  misle da je Dušanova zamisao srpskog carstva u ideološkom smislu sledila već poznati model Drugog bugarskog carstva.[13] Prema tom obrascu Dušan bi se zadovoljio vizantijskim priznanjem njegove titule “cara Srbije”; to priznanje je, kako je dobro poznato, uspeo i da dobije hrisovuljom Jovana V iz 1351. godine.[14] Ovakva ocena o ideološkom predlošku prema kojem je modelovan srpski put ka carstvu je potkrepljena podatkom iz opšte hrisovulje svetogorskim manastirima koju je kralj Dušan izdao po osvajanju Svete Gore 1345. godine.[15] U tekstu povelje navodi se  Dušanova odluka da se svetogorskim manastirima dozvoljava da pre pomena srpskog vladara kao novog vrhovnog gospodara, pominju cara u Carigradu. Iz takve formulacije u navedenoj povelji neki istraživači su skloni da vide konačno srpsko prihvatanje primata vasilevsa u Carigradu. Valja medjutim skrenuti pažnju na činjenicu je ova povelja izdata kao kraljevski, a ne carski dokument. Ona suštinski pokazuje da je Sveta Gora prihvatila novog gospodara, time i njegova osvajanja na račun vizantijskih teritorija. Jedino je to bilo važno Stefanu Dušanu novembra 1345. Iz iste povelje dao bi se izvesti još jedan zaključak - naime, da je kralj Dušan u osvit proglasa sopstvenog carstva ovim pravnim aktom obnarodovao srpsko osvajanje važnog centra pravoslavne duhovnosti i dobio saglasnost svetogorskog prota sa novim stanjem. Svetogorci će svoju saglasnost sa srpskim osvajanjem potvrditi i delom, posle samo nekoliko meseci, kada su poslali svoju delegaciju da legitimizira Dušanovo carsko krunisanje o Uskrsu 1346. godine. O njihovom prisustvovanju tom svečanom činu saznajemo upravo iz teksta povelje uz Zakonik.

 Druga grupa činjenica igra važnu ulogu u ovoj analizi. Naime, iz vladarskih intitulacija i potpisa na nekim poveljama namenjenim grčkim primaocima sledi zaključak (prema davnašnjim rezultatima istraživanja profesora Maksimovića) da je Stefan Dušan u potpisima dokumenata pisanih na grčkom jeziku  prihvatio ograničenje svoje titule u etničkom smislu, ostajući  za grčke podanike samo “car Srbije i Romanije” (pri čemu se pod Romanijom podrazumeva onaj deo vizantijskog carstva koji se našao u teritorijalnom sklopu njegove države), dok se u dokumentima nastalim na srpskom služio titulom “car Srba i Grka”.[16] Od “učesnika u carstvu” (povelje iz 1343. do 1345) Dušan je postao “car”, ali ne car Romeja već samo osvojenih oblasti Romanije. U intitulacijama svojih povelja srpski car nikada nije stavio na prvo mesto ime Romeja; izneti su različiti pogledi na to da li je Dušan uopšte na tako nešto pomišljao uprkos realnoj snazi koju je posedovao.[17] Još jedna činjenica zaslužuje pažnju; profesor Ćirković je ukazao na podatak  o savezu Stefana Dušana sa caricom Anom Savojskom koji  je utvrdjen veridbom srpskog kralja Uroša sa sestrom vasilevsa Jovana V (1343.godine); podatak tumači kao svedočanstvo o Dušanovoj nameri da se posle osvajanja završenih 1342. i raskida sa Kantakuzinom carstvu približava kroz oprobanu politiku uključivanja u vladarsku porodicu.[18] Taj put bi bio zastupanje interesa legitimnog cara u gradjanskom ratu i, preko srodništva čija je podloga nesumnjivo bilo srpsko osvajanje dela vizantijskog carstva, “učestvovanje” u carstvu (titula “česnik Grkom” koju pratimo u intitulacijama povelja izmedju 1343. i 1345. godine).[19] Zauzvrat, Dušan bi od vizantijskog cara dobio priznanje titule “cara Srbije”, što je, kako je već rečeno, ostvareno 1351. Ovakvo opredeljenje srpskog vladara, medjutim,  teško bi objasnilo  njegovo traženje vojne pomoći iz Venecije (i to u dva navrata, 1346. i 1350), sem ako se ono ne bi shvatilo kao pomoć koju je car Srba, i, kako to sam Jovan V potvrdjuje rečenom poveljom “voljeni ujak (stric) carstva”, nastojao da uputi legitimnom vladaru.[20]

Navedeni podaci nesumnjivo pokazuju da je vizantijsko priznanje titule “cara Srbije”, koje je, kako se svi istraživači ovog pitanja slažu, bio maksimum ustupaka koje je Dušan mogao očekivati od Carigrada (pogotovo što je priznanje Jovana V usledilo posle Kalistove anateme), bilo značajna pobeda srpskog cara na diplomatskom planu. Savez koji je u kasno proleće 1351. sklopljen izmedju dva vladara (a pripremao se još od kraja 1350. i  sastanka Stefana Dušana i Jovana VI Kantakuzina kome je prisustvovao i Jovan V Paleolog[21]), iako je bio kratkog veka (dolazak Ane Savojske u Solun već sredinom leta 1351. označio je kraj pregovora), nesumnjivo je odražavao jasna očekivanja obe strane - dok je Jovan V nastojao da uz srpsku pomoć zauzme carigradski presto, srpski car je imao u vidu dalje osvajanje romejskih oblasti.[22] Mišljenja smo da je nastavak osvajanja grčkih zemalja, sve do konačnog zauzimanja Carigrada kao logične posledice univerzalističkih pretenzija, bilo deo političkih planova srpskog cara. Medjutim, kao što se i Dušanovi carski potpisi grčkih povelja razlikuju od onih namenjenih domaćim adresatima,[23] tako i njegova propaganda ide za tim da se pred grčkim podanicima, ili onim poput svetogorskih manastira koji su bili osetljivi na poštovanje tradicija carstva na Bosforu, u odredjenom političkom trenutku prikaže kao poštovalac, čak zaštitnik legitimnog cara u Carigradu. Oba navedena dokumenta (iz 1345. i iz 1351.) svedoče (neposredno i posredno) o Dušanovoj brizi da pokaže svoje legitimističke namere, uplićući se pritom kao aktivan činilac u borbu za carigradski presto. To samo znači da se u datim okolnostima Stefan Dušan politikom mešanja u unutrašnje sukobe u samoj Vizantiji poslužio kao sredstvom na putu ka realizaciji svojih viših ambicija. Takva politika je uostalom bila konstanta njegove diplomatije, od početka grčkih osvajanja.

Sasvim je drugo pitanje da li bi se on i u budućnosti zadovoljio ulogom zaštitnika jedne strane u gradjanskom ratu. Protiv toga govori više činjenica. Pre svega već same okolnosti u kojima su pregovori o savezu sa Jovanom V vodjeni - u atmosferi jasne pretnje posle srpskog zauzimanja Vodena i Verije i dolaska Dušanovih pobedničkih trupa pod same zidine Soluna. Drugo, nastojanje pretendenata na Konstantinov presto da predstave sebe kao zaštitnike prava legitimnog cara pripada opštim mestima tadašnje političke propagande. Setimo se da je Jovan VI došao na vlast sa istim zvaničnim objašnjenjem da to čini kao zaštitnik legitimnog cara. Ovakve namere Jovan VI je “utvrdio” sklapanjem dinastičkog braka izmedju sopstvene kćerke i mladog vasilevsa. Istovremeno se i sam proglasio za cara. Posebno je značajno što se i drugi put krunisao na carstvo, sasvim simbolično upravo u Sv.Sofiji, nesumnjivo stoga da bi svom proglašenju dao puni legitimitet. Na kraju, nedvosmislene su bile namere Jovana Kantakuzina  da, uprkos tome što je njegov savladar bio Jovan V, presto ostavi sopstvenom sinu Matiji, zaobilazeći tako znamenita prava Jovana V. Čini se da se u oblasti realne politike tim pravima manipulisalo, ali da niko nije ozbiljno mislio da iznad sopstvenih interesa stavlja ma čije. Ovako sagledano pitanje pravih motiva cara Dušana u odnosu na politiku prema Jovanu V otvara ponovo pitanje da li je model Drugog bugarskog carstva bio konačni cilj ili samo stepenica na putu ka jednom ideološki drugačijem konceptu carstva. Mišljenja smo da tekst povelje uz Zakonik ukazuje na obrise daljih stremljenja ambicioznog srpskog vladara. Pokušajmo stoga najpre da analiziramo sam tekst ove povelje.

Sačuvana jedino u Rakovačkom prepisu Dušanovog Zakonika iz 1700. godine, Reč uz carski Zakonik  nesumnjivo je, kako je to odavno pokazao Nikola Radojčić, autentičan dokument. Najveću pažnju nauke privukao je opis carskog krunisanja Stefana Dušana koji predstavlja centralno mesto ovog svečanog spisa. Direktno svedočanstvo da su podaci naše povelje verodostojni pruža  ktitorsko-nadgrobni natpis na kamenom sarkofagu jeromonaha Antonija (kasnije igumana Joanikija) isklesan u vreme izmedju 1346. i 1355, u crkvi sv.Atanasija iznad sela Leška kod Tetova u oblasti Pologa. Iz natpisa, koji je jos 1933. objavio Radoslav Grujić, saznajemo u kratkim crtama podatke o ktiroru crkvice i njegovoj karijeri. Jeromonah Antonije piše da je postavljen  za episkopa Donjeg Pologa (tada mu je promenjeno i ime u Joanikije) na saboru u Skoplju na kojem su bili prisutni patrijarh bugarski i arhiepiskop srpski Joanikije i na kojem oni blagosloviše Dušana na carski san. Tako je on postao prvonastolni car srpske, grčke i pomorske zemlje, a sam arhiepiskop  blagoslovljen za patrijarha srpske zemlje.[24]

Navedeni natpis otklanja svaku sumnju u verodostojnost podataka iznetih u povelji. Drugo je pitanje je li reč o povelji ili pak o autobiografskom dodatku (“reči”) uz Zakonik. Nekoliko elemenata ukazivalo bi da se radi o svečanoj diplomi kojom je obnarodovan najviši pravni dokumenat države i data sakralna aura Zakoniku. Stoga je lako pretpostaviti da je intitulaciji kojom sačuvani dokument sada počinje prethodila arenga. Takav se zaključak nameće ne samo stoga što se početni redovi povelje vrlo očigledno nadovezuju na danas nesačuvani tekst (početne reči “Tako i ja, unuk i sin njihov” nesumnjivo pokazuju da im je prethodio pomen Dušanovih predaka), već se na osnovu u modernoj nauci izvanredno proučenih motiva za nastanak arengi u srednjovekovnim poveljama može sa dosta sigurnosti reći kakva je ta arenga mogla biti. Ona je, poput sličnih dokumenata koji su pratili objavljivanje najviših pravnih akata, imala zadatak da obrazloži bogonadahnutost tog sakralnog čina, zadatke vladara da brine o pravu i pravdi i da shodno tome bude vladar iustus et bonus,  pravedni sudija koji sudi na zemlji uz pomoć svetih i od Boga darovanih zakona  i time priprema svoje hrišćanske podanike na konačni sud njihovim delima.

Intitulacija dokumenta takodje pobudjuje pažnju. Pored uobičajenog i ideološki lako shvatljivog Dušanovog insistiranja na sebi kao izdanku dobrog korena svetih roditelja i praroditelja, posle navodjenja zemalja kojima vlada, svojoj carskoj tituli koja predstavlja direktni prevod vizantijske carske titule (“u Hristu Bogu blagoverni car...”)  Stefan Dušan dodaje “milošću i pomoću Božjom samodržavni car”. Pomen Božje milosti kao dodatak carskoj tituli sasvim je neuobičajen u vizantijskom svetu. Napomenimo da titulu “carstvo mi po milosti Božjoj” Dušan upotrebljava i u nekim poveljama pisanim na grčkom jeziku (hrisovulje Filoteju iz aprila 1346. i Sv.Pantelejmonu iz januara 1348)[25] kao i da ga tako oslovljavaju Mlečani (“Stephanus Dei gratia Graecorum imperator”)[26].To pokazuje da  i neobična titula u povelji uz Zakonik ima presedan, odnosno, pobudjuje na razmišljanje o ideološkim razlozima za njenu upotrebu. “Božja milost” se shvata kao sakralni temelj i pretpostavka zemaljske vlasti u srednjem veku. Poznato je da je uvodjenje tog pojma u intitulacijama srednjovekovnih vladara imalo za cilj obezbedjivanje unutrašnjeg legitimiteta pozivanjem na starozavetnu prasliku cara Davida. Miropomazani “novus David” sticao je tako višu, sakralnu legitimnost koja mu je u realnom nedostajala. Model je dobro poznat Dušanovim prethodnicima, i to, kako smo pokazali, kao opšti izvor monarhijskog suvereniteta nezavisan od kraljevske titule za koju se po tradiciji vezivao (tako već Nemanja u osnivačkoj povelji Hilandaru ističe da je došao na vlast Božjom milošću, a njegov sin Stefan je u zvaničnom papskom aktu nazvan velikim županom “per gratiam Dei”).[27] Interesantno je medjutim da se otački model primenjivao i u slučaju carske titule, za koju se verovalo da je u potpunosti grčki import. Nesumnjivo je da je Stefan Dušan u svom velikom i naglom skoku na carstvo tragao za utemeljenjem sopstvenog legitimiteta. Napomenimo da je i u ranijoj nemanjićkoj tradiciji, kao uostalom i na Zapadu,  “božja milost” uvedena u dokumenta u času kada se radilo o potrebi za sakralnim utemeljenjem vlasti dobijene silom (u gradjanskim ratovima na primer) a ne legitimnim putem, kao nasledje otačkog prestola. Kako srpski vladar svoju carsku titulu prisvaja osvajanjima, u tome svetlu se može razumeti dodatak “po milosti Božjoj” Dušanovoj carskoj tituli, kao i veliki deo teksta koji potom sledi u povelji uz Zakonik.

Ekspozicija povelje sledi uobičajene topose. Počinje slikom života u otačastvu, koji autor dokumenta prikazuje na očekivani način - kao život u ljubavi s roditeljem, tih, pobožan i miran. Milosrdju Božjem se, kao kontrast, suprotstavlja negativna slika “zlopakosnog djavola” oličenog u različitim neprijateljima otačastva (motiv sedam vladara koji žele da “kao nešto slatko proždru” zemlju srpskog otačastva, razdele je medju sobom i porobe; motiv đavolovog lukavog uplitanja u odnose na dvoru i izazivanja raskola u vladarskoj porodici, sa tragičnim posledicama; zaključni motiv o potrebi postavljanja zakona pravoslavne vere po zemljama i gradovima otačastva, kao štita od opasnosti da se “umnoži u oblasti carstva neka zloba, zlo domišljanje i lukava mržnja” kojima se opet suprotstavlja “puna tišina i miran život” u pravoslavnoj veri, garant postizanja “carstva nebeskog u onome budućem veku”). Poznatim  toposima pripada i čuveni opis bitke na Velbuždu. U prvi plan stavljen je lik pobednika, idealnog vladara-ratnika, kome pripada nesumnjiva lična zasluga za izvojevanu pobedu. Individualni motivi zaslužuju posebnu pažnju, jer odudaraju od očekivane retorike bogonadahnutog teksta. Prepoznajemo ih u nizu posebnih formulacija poput one kojom počinje priča o Dušanovom usponu “Dok nisam držao sve ovo u mojoj vlasti”, ili one koja opisuje početak ratnog sukoba  “I mi, sabravši vojnike otačastva našega, koje sam ja pripremio za borbu” i sam tok bitke sve do trenutka najvećeg trijumfa “I tako navalismo na njih i milošću Božjom pobedismo ih sve pobedom velikom, na divljenje svima okolnim vladarima i gospodi. I Mihailu, caru bugarskomu, mačem glavu njegovu otkinuh; njemu je i dosad grob njegov u zemlji našoj. I mnoga imanja gospodara tih uzeh. Zemlju našu ispunismo...”.

Motiv pobednika i njegove lične zasluge za trijumf  kao sredstvo vladarske propagande koji srećemo u našoj povelji ima svoju dugu i složenu tradiciju.[28] U Vizantiji je tokom deset vekova njene istorije odnos prema vasilevsu kao ratniku i trijumfatoru promenjiv i donekle ambivalentan.[29] Protivrečnost izmedju cara kao oličenja Hrista na zemlji i njegove uloge osvajača i ratnika premošćavana je na različite načine: na primer, slikom pobede hrišćanskog oružja protiv nevernika, motivom trijumfalnog krsta[30], carskog adventus-a kao ponavljanja Hristovog ulaska u Jerusalim[31] ili pak pozivanjem na starozavetne modele kao prauzore aktuelnih vladara. Pa ipak je bilo jasnih otpora jednostavnom proslavljanju ratnih uspeha.[32] Emotivno složeniji i teološki nadahnut sud o ulozi cara nametao je u pojedinim epohama shvatanje prema kojem se legitimnost carske vlasti zasniva na imperativu da car bude slika Boga, da bi mogao i sam da postane uzor podanicima. Drugim rečima, od cara se očekivalo da bude podredjen božanskim zakonima koji počivaju na zahtevima višim od onih koji očekuju smrtnike. Tek tada on može da svojoj pastvi  tumači (i daruje) zemaljske zakone (car kao syndoulos). Stoga svoje misli i osećaje car treba da podredi jednom posebnom moralnom iskustvu koje ide ka njegovoj unutrašnjoj conversio.[33] Krajnji cilj ovakve unutrašnje meditacije je conversio sile koja omogućuje moralni prelaz od cara kao osvajača s mačem do cara kao bogoizabranika. Tako je na primer Isak Komnin kritikovan što je na novcu prikazao sebe s mačem jer je ovakva vladarska propaganda sugerisala njegovu nepripremljenost da u moralnom smislu predje put od tiranije ka ennomos arche.[34]

Individualni motivi u povelji uz Zakonik ne iscrpljuju se opisom ratničkog trijumfa budućeg cara. Dušanovo doba uopšte donosi novosti na polju isticanja ličnosti vladara. Pratimo ih u više vrsta istorijskih izvora, počevši od “sacra obtuta” lesnovskog portreta do nekoliko novih tipova monetarnih predstava. To su novac sa konjaničkom figurom vladara, novac sa predstavom “Andjeli krinišu cara” i novac sa predstavom vladareve glave. Od sfragističkih tipova u tome smislu se izdvaja pečat sa likom vladara koji drži mač, a na proslavljenje individualnog ukazuje i grobnica cara Dušana u njegovom mauzoleju, Sv.Arhandjelima kod Prizrena. Zamisao Dušanovog groba u Sv.Arhandjelima u suprotnosti je sa tradicionalnim nemanjićkim postavkama. Promene u shvatanju izgleda i funkcije vladarskog groba značile su takodje i potpuno udaljavanje od osnovnih načela vizantijske funerarne umetnosti. D.Popović u svojoj studiji o srpskim vladarskim grobovima upućuje na posmatranje rešenja iz Sv.Arhandjela u širem kontekstu vladarske ideologije Dušanovog doba, shvatajući ga kao delo u službi isticanja ideje Carstva, ali i careve ličnosti. Ona s pravom ističe vezu izmedju predstava na freskama i novcu sa odgovarajućim rešenjem grobnice, ističući da su predstave gisant-a bile u zapadnoj umetnosti ne samo oprobano sredstvo vladarske i papske reprezentacije, već i nov način veličanja individue i isticanja načela personalnog.[35] Rečitu potvrdu ovi zaključci nalaze u tekstu prologa uz Zakonik.

U nastavku teksta povelje Stefan Dušan dolazi do onog dela priče u kojem je, u nastojanju da opravda sopstvene postupke, prinudjen da prema oprobanom žitijnom postupku, pribegne uvodjenju starozavetnih exempla. Početak sukoba sa Dečanskim obeležen je poredjenjem junaka sa  Josifom. Paralela ima dvostruku poentu. S jedne strane Dušan je prikazan kao nepravedno optuženi Božji izabranik; njegovi neprijatelji podstaknuti su djavoljim delovanjem (“zlonačelnik i pakosnik dobru, podje i razveja lukave reči svoje djavolske posred ljudi otačastva našega”). Sukob se usredsredjuje oko pitanja nasledja prestola (“tako ... razdražiše na mene...roditelja moga...kao što je davno bedni djavo razbesneo braću, sinove Jakovljeve na Prekrasnoga Josifa brata njihova... da ne bude naslednik zemlje oca svojega”). Nevinom stradalniku ostaje kao jedina pomoć Božja milost, izvor najvišeg legitimiteta (ili njegova zamena), prema srednjovekovnom shvatanju pojma. Drugi pomen Josifa, nekoliko redova kasnije, uvodi ga kao uzor iz različitog razloga. Ovoga puta reč je o činu uzdizanja Stefana Dušana na carstvo. Ojačan Božjom desnicom, car postaje, poput Josifa, “vladar mnogim narodima”; Božja milost je ta koja ga je premestila od kraljevstva na pravoslavno carstvo (“Kao što je i ... Josifa ...stvorio vladarem mnogim narodima ... takvim istim načinom, po svojoj milosti i mene premesti od kraljevstva na pravoslavno carstvo’). U ideološkom smislu krajnje je zanimljivo odredjenje novog carstva kao “pravoslavnog”. Ono otkriva univerzalistički karakter nove tvorevine. Osnova na kojoj nastaje novo carstvo nije ni etnička ni politička, već ideološko-sakralna; kao takva, ona ima nadnacionalni karakter koji je definisan  nazivom “pravoslavno”. U tome kontekstu poruke poredjenja sa Josifom su jasne; starozavetni junak je pod svojim skiptrom ujedinio mnoge narode, i celu vlast Faraonovu, i sav Egipat, stvorivši tako kompozitnu državu kojoj je paralela u savremenom Dušanovo “pravoslavno” carstvo. Starozavetni primer stvaranja takve države ne daje novom carstvu samo osveštan biblijski model. On je u isto vreme izvor posebne vrste legitimnosti kao prae-exemplum.

Uopšte uzevši, pitanje legitimnosti obeležava čitav tekst prologa Zakoniku. Pratimo ga kroz intitulaciju  “po milosti Božjoj”, a potom kroz opis samog čina carskog krunisanja. Tome činu  Dušan nastoji da da karakter zakonitosti, od pomena “Bogom darovanog venca carskog”, preko navodjenja crkvenih velikodostojnika koji su činu prisustvovali i koji “odlučiše” da Dušan bude postavljen “carem za svaku pravoslavnu veru”, do insistiranja da se sve to nije dogodilo po njegovoj želji niti nekom silom, već kao legalni čin i izraz Božanske volje. Trojnost carstva našla je i svoj formalni izraz u trojnosti prelatskog tela koje je Dušana krunisalo (srpski patrijarh, trnovski patrijarh i grčki prot).  “Svi ljudi carstva” od toga časa treba da žive “u punoj tišini i mirnome životu i u životu pravoslavne vere” koja ih ujedinjuje. Da bi postigao takav ideal koji preporučuje i njega samog i njegovu pastvu carstvu nebeskom, Stefan Dušan je pozvan da kao “veliki car” postavi “zakone pravoslavne vere”. U ovom svom zadatku on se poziva na tradiciju svojih prethodnika, grčkih careva, jer i njemu, “kao i Velikome Konstantinu caru” Bog sve dade u ruke “zemlje i sve strane i pomorja i velike gradove carstva grčkoga”. Identifikacija sa Konstantinom i pomen grčkog carstva koje mu je Bog dao nesumnjivo pokazuju kuda su stremile najviše ambicije Stefana Dušana. On ih formuliše sasvim jasno kao “carski program” kada svoju državu naziva “pravoslavnim carstvom” sastavljenim od “mnogih naroda” koje ujedinjuje zajednička vera i Božanski zakoni koje daruje megas basileus, potomak svetih vladara iz loze Nemanjića i grčkih careva naslikanih na Lozi u Mateiču.

Ne vidimo ni jedan dovoljan razlog zbog kojeg bi se moglo staviti u sumnju da je Dušan uopšte pomišljao da bi mogao postati vladar Romeja. On sebe vidi kao Novog Konstantina znatno pre prologa Zakoniku. Rekli bismo da je put ka takvoj personifikaciji postepeno i planski pripreman. O toj postepenosti svedoči nekoliko dokumenata.Vratimo se stoga arengi povelje za crkvu Bogorodice Perivlepte u Ohridu (izdatoj u periodu izmedju 1343. i 1345. dok je Dušan još samo “učesnik u Carstvu”). Tu je srpski kralj istakao da je Bogorodičinom milošću postao naslednik velikim i svetim carevima grčkim u gradu Ohridu. U času izdavanja ove povelje, dakle pre carskog krunisanja, Dušan svoju ulogu “naslednika” grčkih careva ograničava na one oblasti grčkog carstva koje je osvojio (u ovom slučaju, grad Ohrid). Posle krunisanja, menja se ton arengi. Svoje shvatanje o carskoj ulozi i dužnostima,[36] pre svega o zadatku da car bude “sličan Bogu” (arenga povelje za Ksenofon iz 1352)[37] Stefan Dušan sistematski izlaže u nizu dokumenata. U povelji Svetom Pantelejmonu izdatoj tokom zime 1347/8. godine, srpski car u arengi govori o sopstvenom krunisanju i eksplicitno kaže da je od Hrista primio venac koji ga je učinio ne samo podobnim carevima, već i velikome ravnoapostolnome caru Konstantinu.[38] Uvodni deo hilandarske povelje o selu Lušcu,[39]izdate posle 1348, posvećen je poredjenju kako se blagodat Hristova izlila na Dušanovo carstvo “kao i na prve svete pravoslavne careve” blagoslovom svetih predaka i činom nebeske investiture. Ona se, kao i u sceni iz crkve Sv.Djordja u Pološkom, prikazuje kao dobijanje krsta iz ruku Gospodnjih i mača iz ruku andjeoskih.[40] Kratak osvrt na pomenute arenge dosta jasno svedoči da je ideja o Novom Konstantinu, nasledniku prvih svetih pravoslavnih careva, u srpskoj sredini pripremana od krunisanja 1346, kada je i stvoren ideološki okvir carskog programa.

Valjalo bi se sada pozabaviti političkim kontekstom u kome je izdat prolog Zakoniku iz 1349. Nova faza u carskom programu Stefana Dušana otpočela je najkasnije posle februara 1347.godine,[41] kada je Jovan VI Kantakuzin pobedivši u gradjanskom ratu zagospodario Carigradom i ponovo se krunisao u crkvi Sv.Sofije.[42] Mišljenja smo, kako je već rečeno,  da početak nove, ofanzivne politike prema Carigradu, politike koja je značila napuštanje dotadašnje Dušanove ideje o kompromisnom ulasku u Carstvo, treba tražiti već u samom činu carskog krunisanja 1346. i neposredno pre toga (izmedju proglasa carstva u Seru o Božiću 1345. i Uskršnjeg krunisanja aprila 1346) prvog obraćanja Mlečanima (februara 1346) za pomoć u floti radi osvajanja vizantijske prestonice. Posle ovih dogadjaja Dušan nastupa prema Carigradu kao “veliki car”; ubrzo potom sledi careva zakonodavna delatnost i, s njom u vezi, obnarodovanje ideološkog obrazloženja njegovog carskog programa.[43]

Na planu osvajanja, bilo je to doba najvećeg uzleta srpske države, posle carevog zauzimanja Verije (1345), Epira (decembar 1347) i Tesalije (1348).[44] Vizantijsko carstvo svedeno je na Trakiju istočno od Hristopolja, Carigrad i deo Peloponeza, dok je Solun ostao izlovana oblast, a njegova uprava u stalnom konfliktu sa prestonicom. Srpska blokada Soluna dovela je do kritične situacije u gradu tokom leta 1349. Razdor u zilotskom pokretu mogao je lako dovesti do predaje drugog grada Carstva u srpske ruke. Predstavnici zilota su takodje bili navodne pristalice interesa mladog legitimnog cara, dok su prema Jovanu VI pokazivali otvoreno neprijateljstvo kao prema uzurpatoru.[45] Iste, 1349. godine, Jovan VI Kantakuzin objavio je svoju nameru da se povuče iz državnih poslova i zamonaši. Istraživači se slažu u zaključku da namere Jovana VI ni ovoga puta (kao ni leta 1341)  nisu bile iskrene, ali su izjave o abdikaciji mogle biti izazvane i krizom u kojoj se našlo samo Carstvo.

O Dušanovim ratnim planovima iz  1349/50. godine posredno saznajemo i iz njegove povelje kojom manastiru Sv.arhandjela u Jerusalimu daruje crkvu Sv.Nikole u Vranjini. Car se moli svom zaštitniku, arhistratigu nebeskih sila, da ga prepaše oružjem svojim, kao nekada Isusa Navina, proslavljenog ratnika Starog Zaveta.[46] U kontekstu navedenih Dušanovih dokumenata iz 1349/50. postaje jasno da je identifikacija sa Isusom Navinom i arhandjelom Mihailom kao posebnim zaštitnikom (koju pratimo i u vladarskoj kompoziciji “nad carskim vartima” crkve Sv.arhandjela kod Prizrena i, posredno, u sceni andjeoske investiture mačem sa trijumfalnog portreta u crkvi Sv.Djordja u Pološkom) na ideološkom planu pripremala nova osvajanja, za koja je srpskom caru bila potrebna naklonost i njegovog nebeskog patrona, kao i pozivanje na ratnički prauzor osvajača Jerihona. O konkretnim planovima i pravcima daljih osvajanja saznajemo i iz mletačkih izvora: 13.aprila 1350. srpski car se obratio preko poslanika mletačkom senatu sa potanko obrazloženim zahtevima da mu Republika ustupi brodove radi osvajanja vizantijske prestonice. To su bile, sumarno iznete, trenutne političke okolnosti godine 1349/50. koje su pratile donošenje carskog Zakonika i svečane prateće povelje u kojoj su nagovešteni dalji planovi zakonodavca. Njen tekst nesumnjivo odražava  pobedničku atmosferu u kojoj je Zakonik izdat, atmosferu koja je iznedrila maksimalne univerzalističke pretenzije srpskog cara. Bez obzira da li ga je razvoj dogadjaja u Carstvu naterao na izvesno odlaganje ratnih planova, pa čak i na odstupanje od nekih zamišljenih ciljeva, zaokruženi politički program koji nam otkriva povelja uz Zakonik nesumnjivo pokazuje obrise vladarskih ambicija, kakve se pokazuju tokom 1349/50.godine.

Još jedan važan istorijski izvor ukazuje na univerzalističke pretenzije Stefana Dušana izražene u godinama izmedju 1346. i 1350. Reč je o fresci Loze Nemanjića naslikanoj u manastiru Mateiču. U odnosu na Loze Nemanjića iz Gračanice (1321), Peći (oko 1334) i Dečana (oko 1347) kompozicija iz Mateiča donosi jasnije i drugačije ideološke poruke. Istraživanja profesora Vojislava Djurića pomerila su datovanje slikarstva Mateiča sa perioda, kako se ranije mislilo, posle 1355. godine[47], na znatno ranije vreme, u godine neposredno posle krunisanja na carstvo.[48] Tu je Stefan Dušan jezikom slike izrazio svoj carski  program. Loza u Mateiču nesumnjivo predstavlja viziju jednog novog, trojnog carstva sa srpskim carem, potomkom Nemanjića, Asena i Paleologa na čelu. Zanimljivo je da su od Nemanjićkih predaka Dušanovih naslikani oni koji su posebno proslavljani zbog svoje svetosti: sam Simeon Mirotočivi kao “sveti predak” izabrane loze, Stefan Prvovenčani kao monah Simon, monahinja (najverovatnije kraljica Jelena), monah Teoktist (bivši kralj Dragutin). Potom dolaze dva reda danas jako oštećenih figura. Jedna od njih, sva je prilika, predstavlja svetog kralja Stefana Dečanskog, kanonizovanog još 1343.godine. Druga, najverovatnije kralja Milutina);[49] njegovo uvrštenje u red domaćih svetitelja, odnosno pripremno proslavljanje o kojem svedoči Služba svetom kralju Milutinu Danila Banjskog (iz oko 1380) moralo je biti ranije zamišljeno. Postavlja se pitanje zbog čega je Dušan odlučio da naslika, pored svojih carskih predaka iz vizantijske i bugarske loze, upravo one Nemanjiće koji su slavljeni kao monasi i potom svetitelji. Odabrani preci-svetitelji imaju ulogu da “preporuče” srpsku dinastiju i potvrde njenu svetorodnost. Prikazujući sebe kao naslednika “po krvi” vizantijskih careva koji su bili u srodstvu sa Nemanjićima i bugarske carske porodice (iz koje potiču i Dušanova majka Teodora i njegova žena Jelena), Stefan Dušan je nastojao da u ideološkom smislu pripremi uslove za proglašenje sebe kao jedinog legitimnog ujedinitelja sve tri vladarske grane i naslednika svetih vladara. Stoga Dušanovo carstvo, već u onom obliku u kojem je proglašeno 1345/6, ima odlike trojne carevine - sastavljene od srpskih, bugarskih i grčkih zemalja. Izgleda verovatno da je srpski car, uključujući se u unutrašnje borbe u Vizantiji, pretendovao na zauzimanje prestola u Sv.Sofiji po pravu koje je imao kao naslednik trostruke krune. To još  uvek nije bio argument s kojim je javno nastupao; brodovi su, uostalom, bili daleko, a prilaz Bosforu nedostupan. Ekonomski potencijali Dušanovog carstva, prema zaključcima profesora Ćirkovića, takodje nisu dozvoljavali tako ofanzivne zamahe. To ne znači da oni nisu ideološki pripremani. Predložena anliza povelje uz Zakonik pokazuje da su, barem 1349. godine, učinjeni jasni koraci u tome pravcu.

Da zaključimo. Od sastanka sa carem Andronikom III u Radovištu 1336. - kada se “pokazujući veliku razboritost i smernost, držao prema caru kao gospodaru”[50] - do iskaza povelje uz Zakonik, prema kojem “sve mu (Bog) dade u ruke kao i Velikome Konstantinu caru”, da bude, kao Josif “vladar mnogim narodima”,  Stefan Dušan je prešao  veliki put. Taj put prelazio je u više postepenih koraka, čije se nijanse mogu pratiti pre svega analizom suptilnog jezika diplomatičkih isprava. Bez obzira na prividne ili stvarne kolebljivosti njegove ofanzivne politike, mišljenja smo da je srpski car sebe video kao jednog od učesnika u gradjanskom ratu u Vizantiji i kao kandidata za carigradski presto. Povelja uz Zakonik, ako se prihvati naša analiza ovog dokumenta, jasno svedoči da je, ako bi mu okolnosti dozvolile, car Dušan bio spreman da realizuje univerzalističke pretenzije i da je, u ideološkom pogledu, pripremao model svoje vladavine kao Novog Konstantina.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


[1] K.Jireček, Istorija Srba, II izdanje, Beograd 1978, 221; G. Ostrogorsky, “Problemes des relations byzantino-serbes  au XIVe siecle”, Proceedings of the XIIIth International Congress, London - New York - Toronto 1967, 43. Pregled najvažnije literure o ovom pitanju daje Lj.Maksimović, “Srpska carska titula”, Glas SANU  384, 174 i nap.4.

[2] S.Ćirković, “Between Kingdom and Empire: Dušan’s State 1346-1355 Reconsidered”, Byzantium and Serbia in the 14th Century, Athens 1996, 111: “Even the very existence of something like an ‘imperial idea’ that could have guided Dušan’s orientation in a time full of changes seems  doubtful.”

[3] N.Radojčić, Zakonik cara Stefana Dušana, Beograd 1960, 83-86 (prevod: 142-144).

[4]D.Korać, “Povelja kralja Stefana Dušana manastiru Svete Bogorodice u Tetovu. Prilog srpskoj diplomatici i sfragistici”, ZRVI  23 (1984), 162.

[5] U tome smislu karakteristično je mišljenje izneto u Istoriji srpskog naroda I, Beograd 1981, (“Osvajanja i odolevanja: Dušanova politika 1346-1355”, S.Ćirković-R.Mihaljčić), 541: “Carskim krunisanjem u aprilu 1346. nisu bile ostvarene sve ambicije Dušanove. One nam, doduše, nisu ni dovoljno poznate jer savremeni izvori ne otkrivaju njegove najdalje političke ciljeve, niti sadrže nagoveštaje o njegovom političkom programu posle krunisanja za cara Srba i Grka”. U daljem tekstu autori kažu da je u “reči” uz Zakonik najpotpunije izložena Dušanova carska ideologija. U svom kasnijem radu “Srbija i Carstvo” (Glas SANU 384, 1998,151), S.Ćirković analizira reč uz Zakonik, smatrajući da Stefan Dušan “ni iskazanim mislima (u tekstu reči uz Zakonik, prim.S.M.), ni činom ne pokazuje nameru da sruši i zameni Vizantijsko Carstvo”. Prema njegovom mišljenju, Dušanovo krunisanje 1346. “samo podvlači, naglašava i formalno iskazuje njegovo sudelovanje u Carstvu, ističe ono svojstvo koje je izrečeno titulom “česnik Grkom”. Pored citiranog autobiografskog osvrta u prilog takvom tumačenju idu pregovori vodjeni sa Svetogorcima u novembu 1345”. Pomenuti pregovori dali su kao rezultat pominjanu Opštu hrisovulju svim svetogorskim manastirima u kojoj Dušan garantuje autonomiju Svete Gore, kao i to da se “nikada ne sprečava pomen cara Romeja, nego da se pominje u prvom redu njegovo ime a onda i ime našeg kraljevstva”.

[6] Tako u Istorija srpskog naroda I, 541, posle zaključka da je potreba da osvoji Carigrad bila neposredna posledica univerzalističkih pretenzija srpskog cara, autori primećuju: “(Dušan) se Carevog Grada, istinske prestonice Carstva, nije mogao odreći a da time ne izneveri smisao svojih carskih ambicija. Otuda je osvajanje Carigrada moralo biti praktičan cilj, a ne daleki ideal njegove politike”. O istom pitanju raspravlja i R.Radić, Vreme Jovana V Paleologa, Beograd 1993, 186 smatrajući da je osvajanje Carigrada bio “cilj koga se Stefan Dušan nije odrekao do kraja života, a koji je bio logična konsekvenca univerzalističkih zahteva”. Prema Radićevom mišljenju, srpsko osvajanje Carigrada nametalo se “više iz praktičnih razloga a manje kao uzvišena namera njegove (sc.Dušanove)  politike i njegove uspešne vladavine”. Odredjeniji je u pogledu ocene o Dušanovim planovima D.Korać, nav.delo, 161, kada kaže:”Brzi uspon srpske moći od poslednjih decnija XIII veka svoj logični vrhunac mogao je da ima, pogotovo u trenutku kada se pojavila snažna i odlučna ličnost kao Stefan Dušan, samo u uzimanju carske krune i zameni slabijeg carstva jačim, što je ostalo Dušanov neostvareni san”.

[7] S.Ćirković, “Srbija uoči carstva”, Dečani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka, Beograd 1989, 3-13.

[8] Januara 1346. Dušan piše Venecijancima  o svojoj nameri da se kruniše na Carstvo “in imperio Constantinopolitano”, nudeći im savez s ciljem “pro acquisitione imperii Constantinopolitani” (S.Ljubić, Listine o odnošajih izmedju južnoga Slavenstva i mletačke republike,            ; drugi put, 1350. godine, Dušan je od Mlečana zatražio četiri galije s planom da one postave osnovu stvaranja srpske flote (S.Ljubić, Listine III, Zagreb 1871, 174).

[9] O protivrečnostima u Dušanovoj politici govori S.Ćirković u radu “Between Kingdom and Empire”,111: ”Dušan’s official documents and his acts as ruler reveal inconsistent elements, which cannot be adduced from the same basic idea”, upravo na primeru poredjenja  iskaza Opšte hrisovulje iz novembra 1345. i traženja mletačke vojne pomoći za zauzimanje Carigrada već februara 1346.

[10] Up. R.Folz, Les saints rois de moyen age en Occident, 139,155,165; S.Marjanović-Dušanić, Vladarska ideologija Nemanjića.Diplomatička studija,  Beograd 1996, 277, nap.351 i dalje.

[11] G.Dagron, “Lawful Society and Legitimate Power: EnnomoV politeia, ennomoV arch”, Law and Society in Byzantium, Ninth-Twelfth Centuries, ed. A.Laiou and D.Simon, Washington 1994, 27-51.

[12] Počevši od shvatanja u Codex Theodosianus da je pravo  dragulj mira kojim se kruniše ratni napor, preko stavova iznetih u Codex Iustinianus da dobro države leži u vladavini uz pomoć mača i  zakona, do trećeg velikog dela vizantijske legislative - Ekloge Lava III prema kojem su zakoni neophodni caru da bi ispunio svoju pastirsku ulogu, odnosno, car deli pravdu samo zato što je bogoizabran, a cilj legislative postaje dostizanje svetske iustitia kao odraza nebeske pravde. Up. D.Simon, “Legislation as both a World Order and a Legal Order”, Law and Society in Byzantium, ed. A.Laiou and D.Simon, 1-13.

[13] S.Ćirković, “Between Kingdom and Empire: Dušan’s State 1346-1355 Reconsidered”, Byzantium  and Serbia in the 14th Century, 110-120.

[14] Actes de Chilandar (Actes grecs), edd. L.Petit - B.Korablev, (Chil. gr., No 138, 292-294),Viz. Vremenik 17 (1911).

[15] Solovjev-Mošin, Grčke povelje srpskih vladara, Beograd 1936, V, 29-35.

[16] Lj.Maksimović, “Grci i Romanija u srpskoj carskoj tituli” ZRVI  12 (1970); up. “Srpska carska titula”Glas SANU  384 (1998).

[17] Lj.Maksimović, “Srpska carska titula”, Glas SANU  384 (1998), 187: up. mišljenje da bi ovakav odnos prema “imenu Romeja” Dušan izmenio da je uspeo da osvoji Carigrad: N.Oikonomidis, “Emperor of the Romans - Emperor of the Romania”, Byzantium and Serbia in the 14th Century, Athens 1996, 121, 127.

[18] S. Ljubić, Listine II, 192-193. Up. S.Ćirković, “Between Kingdom and Empire”, 117-118. Up. Isti, “Srbija i carstvo”, 149, gde ukazuje na vezu izmedju Dušanovog razlaza sa Kantakuzinom, veridbe Uroševe sa sestrom Jovana V i  pojave titule “česnik Grkom” u dokumentima iz 1343. godine.

[19] G.Subotić, “Prilog hronologiji dečanskog zidnog slikarstva”, ZRVI  20 (1981), 118-120. Up. M. Dinić, “Srpska vladarska titula za vreme Carstva”, ZRVI 5 (1958); S.Ćirković, “Hreljin poklon Hilandarau”, ZRVI 21 (1982), 103-117.

[20] Za takvo tumačenje v. S.Ćirković, “Between Kingdom and Empire”, 119: ”Dušan had to care about the interests of his ally, the young Emperor John V. This fact makes it even more improbable that Dušan planned to destroy the old empire or to replace it in a way comparable to what the Latin crusaders had done in 1204. It is more probable that it was the Bulgarian empire that served as a model for Dušan’s policies towards the empire of the Palaeologoi.”

[21] Up. Ioannis Cantacuzeni eximperatoris hist. (u daljem tekstu: Cant.), ed. L.Schopen, Bonnae 1818, III, 140 (up. VIINJ VI, 526, komentar B.Ferjančić).

[22] R. Radić, Vreme Jovana V Paleologa, 210.

[23] Valja medjutim imati na umu, kako s pravom ističe Maksimović, “Srpska carska titula”, 182, da činjenica što se Dušanovi potpisi javljaju u srpskoj i grčkoj verziji ne znači da je prva bila namenjena za domaću, a druga za medjunarodnu upotrebu. Takodje, “niti su grčke povelje bile namenjene inostranim destinatarima, niti su sve završavane isključivo potpisima na grčkom jeziku”.

[24] R. Grujić, “Pološko-tetovska  eparhija i Manastir Lešak”, GSND  12 (1932), 33-77; up. G.Tomović, Morfologija ćiriličkih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 65-66, br.47.

 

 

 

[25]Solovjev-Mošin, Grčke povelje srpskih vladara, VIII 1; XVII, 12 + XVIIa 12.

[26] S. Ljubić, Listine III, 72 (1. april 1348). Up. titulu “dominus imperator per gratiam Dei” (J.Valentini, Acta Albaniae Veneta saeculorum XIV et XV, I, Panormi 1967, 130 (up. S.Ćirković, “Between Kingdom and Empire”, 118-119 i nap.25.

[27] S.Marjanović-Dušanić, Vladarska ideologija Nemanjića, 64-66.

[28] M.McCormack, Eternal Victory. Triumphal Rulership in Late Antiquity, Byzantium and the Early Medieval West, Cambridge-Paris 1986

[29] A.Kazhdan, “The Aristocracy and the imperial ideal”, The Byzantine Aristocracy, ed. by M.Angold, BAR International Series 221, Oxford 1984, 43-57. U poznoj vizantijskoj istoriji, od kraja XI veka, pratimo promene u idealu cara, a vojnička sposobnost stavlja se na vrh lestvice carskih vrlina. Manojlo Komnin slavljen je kao idealni vitez (Evstatije Solunski kaže kako je car Manojlo bio ponosniji na svoje rane no na sjaj svoje dijademe: Eustathii metropolitae Thessalonicensis Opuscula, ed. T.L.Tafel, Frankfurt 1832, 210, 11.21-24, up. Kazhdan, 47, nap.66). O radikalnom prekidu sa tradicionalnom carskom slikom od vremena Isaka I Komnina i caru kao idealu plemenitog ratnika u komninskoj eposi up. P.Magdalino, “The Byzantine Holy Man in the twelfth century”, The Byzantine Saint, ed.S.Hackel, London 1981, 51.

[30] J.Gage, “StauroV nikopoioV: La victoire imperiale dans l’empire Chretien”, Revue d’histoire et de philosophie religieuses 13 (1933), 370-400.

[31] S.MacCormac, “Change and Continuity in Late Antiquity: the Ceremony of Adventus”, Historia 21 (19720, 721-752;  Za solarni simbolizam carske ideologije i ceremoniju prokypsis up.  E.H.Kantorowicz, “Oriens Augusti - Lever du roi” DOP 17 (1963), 119-177; M.Jeffreys, “The Comnenian Prokypsis”, Parergon NS 5 (1987), 38-53.

[32]  O maču kao simbolu pobede v. M.McCormack, Eternal Victory, 66-67, 69, 191, 291-2.

[33] Agapet, 40, PG 86, col.1176: Basile, PG 107, col.XXVIII).

[34] M.Ataliat., Hist.Bonn, 59-62; Sk.Cont, ed.Tsolakes, 103-106; Zonara, Bonn III, 665-668). Up. Dagron, op. cit., 38. Savremeni kritičari odluke cara Isaka Komnina da predstavi mač na svojim zlatnicima protive se porukama takve carske propagande. Oni su smatrali da je car prikazao sebe sa mačem zato da bi svoj dolazak na presto prikazao ne kao Božji postupak već kao dokaz sopstvenih zasluga i svog vojničkog i ratničkog iskustva. Militarizacija carske slike ogleda se i u predstavama svetih ratnika na carskim novcima Komnina, kao i u državnom ritualu, obnavljanjem običaja carske proklamacije uzdizanjem na štit, istovremeno sa oživljavanjem starozavetnih paralela. Up. Ch.Walter, “Raising on a Shield in Byzantine Iconography”, REB  33 (1975), 133-175; H.Hunger, Das Byzantinische Herrscherbild, Einleitung, Darmstadt 1975, 4, n.13.

[35] D.Popović, Srpski vladarski grob u srednjem veku, Beograd 1992,116-119.

[36] Up. arenge povelja za manastir Iviron iz januara 1346, Filotej iz aprila 1346, Lavru i Sveti Pantelejmon izdate tokom zime 1347/8.godine: Solovjev-Mošin, Grčke povelje srpskih vladara, VI, VII, VIII, XVI, XVII.

[37] Isto, XXV.

[38] O tome v. D.Korać, Sveta Gora pod srpskom vlašću, ZRVI  32 (1992), 54.

[39] V.Mošin, “Povelja cara Dušana o selu Lušcu”, JIČ 1-2 (1939).

[40] Up. D.Korać, nav.delo, 55.

[41] S.Ćirković, “Srbija i Carstvo”, 151, misli da je srpski car tek posle ovog dogadjaja bio prinudjen da otpočne novu fazu u odnosima prema Carigradu. Fazu mirnog i postepenog približavanja carskom tronu u vreme izmedju 1343. i 1345. simboliše Dušanova titula “česnik Grkom”, a potom i zaključci Opšte hrisovulje svim svetogorskim manastirima iz novembra 1345. Medjutim, dogadjaji iz 1346. označili su izmenjenu politiku prema Carigradu. Samo tako, kao odgovor na srpsku pretnju, može se tumačiti donekle improvizovano Kantakuzinovo prvo krunisanje 21.maja 1346. O tome up. sledeću napomenu.

[42] B.Ferjančić, “Vizantija prema Srpskom carstvu”,Glas SANU  384 (1998),161, tumači prvo Kantakuzinovo krunisanje kao “ličnu reakciju vizantijskog pretendenta na nedavni čin proglasa carstva u Skoplju”.

[43] S.Ćirković, “Srbija i Carstvo”, 151.

[44] VIINJ  VI, 531-532, nap.553 sa starijom literaturom; up. i R.Radić, Vreme Jovana V Paleologa ,187.

[45] Na istu kartu igrao je i srpski car. Na sastanku Jovana V i Jovana VI sa carem Dušanom do koga je došlo krajem 1350. nadomak Soluna, nagovešteno je ponovno približavanje srpske strane i Jovana V. Barem, ako je verovati rečima samog Kantakuzina, Dušan je mladom caru na zaobilazan način poručio da štiti njegove interese, obraćajući se Jovanu VI sledećim rečima: ”Ako te stvarno žalosti što sam prisvojio neki deo države Romeja, onda treba da imaš na umu da sam imaš mnogo puta više, prisvajajući od iste države što drugom pripada”. Up. Cant.III, 140 (VIINJ VI, 526); R.Radić, nav.delo, 199.

[46] A.Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava od XII do kraja XV veka, Beograd 1926, 149.

[47] Za pregled starije literature, raspored i identifikaciju  figura iz Loze u Mateiču v. E.Haustein, Der Nemanjidenstammbaum. Studien zur mittelalterlichen serbischen Herrscherikonographie, Bonn 1985, 75-88. V. sada E.Dimitrova, Zidno slikarstvo manastira Mateiča” (rukopis doktorske disertacije)

[48] V.J.Djurić, “L’art imperial serbe: marques du statut imperial et traits de prestige”,  Byzantium and Serbia in the 14 th century, 30 i nap.18, 42.

[49] Ako se prihvati naše tumačenje značenja arenge povelje kralja Milutina za Karejsku keliju sv.Save kao idealnog programa vladavine prema tročlanoj formuli vladar-monah-svetitelj, kralj Milutin je nameravao da se pre smrti zamonaši u Gračanici. O kralju Milutinu kao “novom Joasafu” i njegovom pretpostavljenom programu zamonašenja  v. S.Marjanović-Dušanić, Vladarska ideologija Nemanjića, 241-244. Do sličnih zaključaka došao je S.Ćurčić analizirajući arhitekturu gračaničke katihumene.

[50]Cant.I, 474; VIINJ VI, 353 sa nap.170 (komentar S.Ćirkovića).